Οι χώρες της Μεσογείου φιλοξενούν πρώτες το δέντρο της ελιάς στην άγρια μορφή του δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Η καλλιέργεια  όμως της ελιάς (δέντρο) εμφανίζεται για πρώτη φορά στο νησί της  Κρήτης, περίπου το 3500 π.Χ. Η συστηματική καλλιέργειά  της ξεκινά περίπου το 2000 π.Χ. όταν  οι Μινωίτες ανακαλύπτουν τη σημασία της για τη διατροφή, τη ζωοποιό της δύναμη και την εξημερώνουν. Μέχρι το 1500 π.Χ., η καλλιέργεια της ελιάς (δέντρο), έχει πλέον επεκταθεί σε όλο σχεδόν τον ελληνικό κόσμο, τη Λέσβο, τη Σάμο, τα νησιά του Ιονίου, την Αττική, την Πελοπόννησο αλλά και την ηπειρωτική ενδοχώρα.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές επιβεβαιώνουν ότι το ελαιόλαδο χρησιμοποιείται αρχικά ως βάση για αρώματα και αλοιφές σώματος, ως μυρωδικό σκεύασμα. Αξιοποιείται επίσης στη βυρσοδεψία και την υφαντική, χρησιμεύει ως συντηρητικό τροφίμων,  ως καθαριστική και απολυμαντική ουσία, ως καύσιμο φωτισμού. Το κλαδί της ελιάς (δέντρο) απαντάται ως ιδεόγραμμα τόσο στη Γραμμική Α όσο και στη Γραμμική Β γραφή, όπου πλέον γίνεται σαφής αναφορά σε «άγριες» και «ήμερες» ελιές.

Στην πορεία του χρόνου το ελαιόλαδο συμβάλει στην αλματώδη ανάπτυξη του μινωικού πολιτισμού και κάθε άλλου πολιτισμού που διαθέτει το “υγρό χρυσάφι” και έχει τη δυνατότητα να το εμπορευθεί, όπως το Βασίλειο των Μυκηνών και αργότερα η κλασσική Ελλάδα και το Βυζάντιο. 

Αναφορές στην εριθαλή (ανθισμένη) την τηλεθόωσα (που διακρίνεται από μακριά), την τανύφυλλο (φουντωτή) ελιά συναντούμε στα Ομηρικά έπη, τόσο στην Ιλιάδα όσο και την Οδύσσεια. Οι Ομηρικοί ήρωες προσφέρουν σπονδές στους νεκρούς με λάδι, κρασί και μέλι, αλείφουν τα σώματά τους και τα σώματα των ιερών ξένων με αρωματικό έλαιο, το χρησιμοποιούν στην προσωπική τους υγιεινή. Ο Οδυσσέας σκαλίζει το νυφικό κρεβάτι του στον κορμό μιας ελιάς (δέντρο).

Το δέντρο της ελιάς και το ελαιόλαδο βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος την περίοδο της κλασσικής Ελλάδας. Φιλόσοφοι, νομοθέτες, ιστορικοί, γιατροί και λογοτέχνες αναφέρουν συχνά το ιερό δέντρο στα κείμενά τους, ερευνούν και αναλύουν τη σημασία του, περιγράφουν καλλιεργητικές πρακτικές. Ο Διοσκουρίδης, ο Αναξαγόρας και ο Εμπεδοκλής μελετούν τις φαρμακευτικές ιδιότητες του ελαιολάδου και τον σημαντικό του ρόλο στη διατροφή. Ο Αριστοτέλης καταγράφει  με συστηματικό τρόπο την επιστήμη της ελαιοπαραγωγής. Ο Σόλων, ο μεγάλος νομοθέτης της κλασσικής Αθήνας, θεσμοθετεί τους πρώτους κανόνες για την προστασία των ελαιοπαραγωγών, απαγορεύοντας την κοπή περισσοτέρων των δύο ελαιοδέντρων  το χρόνο από τους Αθηναϊκούς ελαιώνες. Ο τραγωδός Σοφοκλής αποκαλύπτει την καίρια σημασία του ελαιολάδου στην ανάπτυξη, μιλώντας για την «παιδοτρόφο ελαία». Ο Ιπποκράτης αναγνωρίζει τις θεραπευτικές του ιδιότητες χρησιμοποιώντας το ελαιόλαδο ως φάρμακο.

Η σημερινή πρωτεύουσα της Ελλάδας, η Αθήνα, πήρε το όνομά της από τη θεά Αθηνά, η οποία αναμετρήθηκε με τον Ποσειδώνα για το ποιος θα έχει το προνόμιο να δώσει το όνομά του στο “κλεινόν άστυ”. Σύμφωνα με το μύθο, ο Ποσειδώνας χτύπησε τον ιερό βράχο της Ακρόπολης και ανάβλυσε νερό, ενώ η Αθηνά προσέφερε στους κατοίκους μία ελιά, σύμβολο ειρήνης, προόδου και δύναμης. Η Αθηνά κέρδισε και οι Αθηναίοι, που τίμησαν τη θεά δίνοντας στην πόλη το όνομά της, την  απεικονίζουν στα νομίσματά τους με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς. Με κλάδους ελιάς είναι επίσης στεφανωμένο ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία, έργο του διάσημου γλύπτη Φειδία. 

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, αναγνωρίζει την εμπορική αξία του ελαιολάδου και η ελαιοκαλλιέργεια συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό μέρος της γεωργικής δραστηριότητας. Μεγάλο μέρος της ελαιοπαραγωγής εκείνη την εποχή προέρχεται από ελαιώνες που ανήκουν στα Χριστιανικά μοναστήρια. Το ελαιόλαδο αποτελεί από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους απαραίτητο συστατικό της λατρείας, χρησιμοποιείται στα μυστήρια κρατά άσβεστο το φως των καντηλιών και το συναντούμε παντού ως δώρο ικεσίας και προσφοράς.

Σήμερα, στην Ελλάδα της τουριστικά ανεπτυγμένης Μεσογείου, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Παγκόσμιας Οικονομίας, το δέντρο της ελιάς συνεχίζει να διαδραματίζει τον ίδιο σημαντικό ρόλο, όπως χιλιάδες χρόνια πριν. Τρέφει, καλλωπίζει, θεραπεύει, διακοσμεί, στεφανώνει Ολυμπιονίκες, εμπνέει ποιητές και πεζογράφους και κυριαρχεί με το ιδιαίτερο χρώμα των φύλλων της και τον εντυπωσιακό, σαν γλυπτό, κορμό της στις  πλαγιές και στους κάμπους, σχηματίζοντας αυτό που αποκαλούμε «ελληνικό τοπίο».

Ο Οδυσσέας Ελύτης, έλληνας νομπελίστας ποιητής, γράφει “Αν αποσυνδέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά (δέντρο), ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις». 

Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 στην Αθήνα, χρησιμοποιήθηκαν 2550 στεφάνια Ελιάς για να στεφανώσουν, όπως η παράδοση θέλει τους Ολυμπιονίκες.

Το ελαιόλαδο αποτελεί για την Ελλάδα εθνικό προϊόν, όπως αποδεικνύουν τα εντυπωσιακά νούμερα της ελληνικής ελαιοκομίας. Η χώρα διαθέτει 160.000.000 ελαιόδενδρα, που παράγουν ετησίως 300.000 και πλέον τόνους παραγωγής ελαιολάδου περίπου και 100.000 τόνους επιτραπέζιες ελιές. Τουλάχιστον 600.000 οικογένειες έχουν σχέση εισοδήματος με το προϊόν, ως παραγωγοί ως ελαιοτριβείς στα 2000 περίπου ελαιοτριβεία και ως τυποποιητές στις περίπου 750 τυποποιητικές επιχειρήσεις. Η μέση ετήσια κατανάλωση ελαιολάδου κατ’ άτομο στην Ελλάδα είναι 14 κιλά κατανάλωση ελαιολάδου κατ ́ άτομο το χρόνο στην Ελλάδα, έναντι 11 κιλών της αμέσως επόμενης χώρας, που είναι η Ιταλία

Η Ελλάδα κατέχει την τρίτη θέση στον κόσμο στην παραγωγή ελαιολάδου και ελιάς, καλύπτει το 16% της παγκόσμιας παραγωγής ελαιολάδου και το 7,2% της παγκόσμιας παραγωγής βρώσιμης ελιάς. Το 80% της ελληνικής παραγωγής ελαιολάδου ανήκει στην κορυφαία ποιότητα του εξαιρετικού παρθένου, δηλαδή οξύτητας μέχρι 0,8°, και κατατάσσει την Ελλάδα στην πρώτη θέση μεταξύ των ελαιοπαραγωγών χωρών.

Η σχέση της ελιάς και του ελαιολάδου με τον αθλητισμό ξεκινά από τα αρχαία χρόνια.
Στεφάνι αγριελιάς, ο «κότινος», προσφέρεται ως έπαθλο στους ολυμπιονίκες των πρώτων ολυμπιακών αγώνων τον 8ο αι. π.Χ. Είναι η κορυφαία διάκριση για τους αθλητές.  Σε πάρα πολλά αγγεία έχει αποτυπωθεί η εικόνα αθλητών που αλείφουν το σώμα τους με ελαιόλαδο πριν την καθημερινή τους εξάσκηση στα γυμναστήρια για λόγους υγιεινής. Λάδι ελιάς σε μεγάλα ζωγραφισμένα πήλινα αγγεία, τους παναθηναϊκούς αμφορείς, ήταν το βραβείο στους νικητές των Παναθηναίων, των αθλητικών αγώνων που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή της θεάς Αθηνάς.

Στα ιερά κείμενα του Χριστιανισμού, όπως και του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού, των τριών βασικών θρησκειών που αναπτύχθηκαν στο μεσογειακό χώρο, γίνεται διαρκής αναφορά στην ιερότητα του δένδρου της ελιάς και του ελαιολάδου, τα οποία χρησιμοποιούν ευρύτατα στις ιεροτελεστίες τους. Η «κατάκαρπος ελαία» αναφέρεται συχνά στην Παλαιά Διαθήκη μεταφέροντας το μήνυμα της ευλογίας του θεού. Στο όρος των Ελαιών, στον κήπο της Γεσθημανή, που σημαίνει «ελαιοτριβείο», προσευχήθηκε ο Χριστός πριν από την σύλληψή του. 

Ως ιερό σύμβολο του αγαθού της ζωής χρησιμοποιείται σε όλα τα θρησκευτικά μυστήρια (γέννηση, βάπτιση, γάμο, ευχέλαιο και θάνατο). Το Άγιο Μύρο, με το οποίο ευλογείται το νεοφώτιστο βρέφος κατά το μυστήριο της βάπτισης στην ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, παρασκευάζεται από εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδο και 57 επιπλέον αρωματικές ουσίες. Η φλόγα καίει στο καντήλι χάρη στο ελαιόλαδο και συμβολίζει το θείο φως και την υπέρτατη αλήθεια. Ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος ενός περιστεριού φέρει στον Νώε την είδηση του τέλους του κατακλυσμού.